Kodi skret i romanit "Pallati i endrrave"

Romani i Ismail Kadaresë «Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave», ose siç njihet me titullin me të cilin është botuar jashtë vendit «Pallati i ëndrrave», mbahet prej ithtarëve të Kadaresë si argu­menti i fundit dhe decid për të mbështetur pretendimin e tyre se Ismail Kadare ka bërë disidentin ndaj regjimit komunist. Ata thonë: mirë pra, Kadare ka shkruar «Shqiponjat fluturojnë lart», «Dimri i madh» etj., por Ismail Kadare ka shkruar edhe «Pallati i ëndrrave». Mbi këtë roman të Kadaresë, më tepër se mbi çdo vepër të tij, është ndërtuar miti i Kadaresë-disident në kohën e regjimit komunist, aq më tepër që ky roman, i botuar atëhere dy herë si pjesë e përmbledhjeve me tregime dhe novela, u kritikua për gjuhë ekuivoke dhe me nëntekste të dyshimta në Plenumin IV të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artis­tëve të Shqi­përisë, në mars 1982, në raportin e kryetarit, Dritëro Agolli.

Është për t’u habitur se vetë Kadare, në periudhën paskomu­niste, ndryshe nga ithtarët e vet, kur ka folur e shkruar një milion fjalë për të mbrojtur librat e veta të shkruara dhe botuara në kohën e diktaturës dhe për të treguar se ku kanë qenë shenjat e disidencës në to, megjithatë ka folur shumë pak për këtë roman, ku Kadare mund të tregonte fakte të pakundërshtueshme disidence. Sepse, për të qenë luajalë, «Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave», i botuar së pari në version të shkurtuar, në 1980 në përmbledhjen me tregime dhe novela «Gjakftohtësia» dhe në version të zgjeruar në ribotimin e përmbledhjes me tregime dhe novela «Emblema e dikurshme» (1981) është një roman (po e quaj roman, siç ka dëshirë ta quajë Kadare sot, megjithëse ai atëhere u botua si novelë) me të vërtetë disident, sipas stan­dardeve të botës komuniste. Madje ai mund të konsiderohet si romani më disident i botuar në Lindjen ish-komuniste.

 

«Pallati i ëndrrave» (Tabir Saraj) - kjo nuk është e vështirë që të kuptohet - është një aluzion për Komitetin Qendror të PPSH. Madje Kadare në roman të krijon përshtypjen sikur nuk tenton që ta kamuflojë alegorinë, por kërkon që ta bëjë atë sa më të dukshme. Dhe këtë gjë e bën me një mjeshtëri prej gjeniu letrar, kjo duhet pranuar. E bën kur përshkruan itinerarin që ndjek personazhi kryesor i romanit, Ebu Qerimi për të shkuar nga shtëpia në punë, nëpër rrugët e kryeqytetit të Perandorisë Osmane. Itinerari që përshkruan Kadare përmban planimetrinë e kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranës, që nga shtëpia e Kadaresë tek selia e Komitetit Qendror, të projektuar në kryeqytetin osman.

 

Ja se si e përshkruan Kadare itinerarin që bën Ebu Qerimi për të shkuar në Tabir Saraj:

 

«Rruga gjer në Tabir Saraj ishte më e gjatë se ç’e kishte men­duar dhe, veç kësaj, në këtë sqotë mund të rrëshqitje mbi kall­drëm.

 

Po kalonte përpara Bankës Qendrore. Më tutje dukeshin karroca të shumta të mbuluara me brymë përpara një ngrehine tjetër masive, që kushedi e ç’minis­trie ishte... Ra një orë diku nga e majta, me një tingull të bron­ztë, si në punë të vet, larg në mjegull... Larg iu duk se dalloi njërin krah të Tabir Sarajit. Kur u afrua dhe pak, e kuptoi se nuk kishte gabuar. Ishte vërtet ai, me kupolat e zbehta, të lyera me një ngjyrë, që dikur duhej të kishte qenë e kaltër, ose, së paku, ngjyrë gurkali, dhe që tani mezi dallohej nga sqota. Kjo ishte një nga pjesët anësore të tij, kurse hyrja duhej të ishte nga rruga tjetër.

 

Ebu Qerimi i erdhi rrotull një sheshi gjysmë të shkretë, ku ngrihej një xhami me minare çuditërisht të hollë. Hyrja ishte vërtet nga rruga tjetër».[1]

Tash, përfytyrojeni veten sikur jeni në qendër të Tiranës pranë Bankës së Shtetit, në trotuarin e djathtë të Bulevardit të Madh, duke ecur drejt korpusit qendror të universitetit. Më tutje janë ndërtesat e ministrive, ndërsa në të majtë është kulla e sahatit. Sa kalon harkun në hyrje të korpusit të ministrive duket njëri krah i ndërtesës së ish-Komitetit Qendror, që gjendet më tutje në Bulevardin «Dëshmorët e Kombit».

Madje Kadare nuk mungon të shtojë në këtë planimetri të Tiranës, të projektuar në kryeqytetin osman, edhe Parkun «Rinia», që gjendet në mes të rrugës midis ndërtesës së Bankës Qendrore. Kur Ebu Qerimi del nga Tabir Saraji dhe niset me karrocë në shtëpi, Kadare bën këtë përshkrim: «Më në fund, kundër zakonit, e afroi kokën dhe nëpërmjet avullit të lehtë që sajoi frymëmarrja e tij mbi qelq, pa se po kalonin përskaj Parkut Qendror».[2]

 Dhe përshkrimi që Kadare i bën Pallatit të Ëndrrave, nuk të lë asnjë dyshim. Këtë përshkrim Kadare mund ta kishte vënë fare mirë në romanin «Dimri i madh», kur përshkruan selinë e Komitetit Qendror:

«Ngrehinës së madhe të dy krahët i humbisnin në sqotë, kurse pjesa e saj qendrore ishte e tërhequr përbrenda, sikur të qe zmbrapsur përpara diçkaje. Ebu Qerimi ndjeu ankthin t’i rritej me shpejtësi përbrenda tij. Një rresht i gjatë hyrjesh ngriheshin të barabarta përskaj njëri-tjetrës, por, kur Ebu Qerimi u afrua, pa se ato nuk ishin hyrje, por portale të mbyllura me kanate të lagura, të pahapura prej kohësh. Ai eci për së gjati, duke ndjekur me bisht të syrit atë rresht portalesh të shkreta. Një njeri me xhybe se nga mbiu përpara tij.

- Ku është hyrja? - pyeti Ebu Qerimi.

Njeriu me xhybe tregoi me dorë drejtimin e djathtë».[3]

Rreshti me portale me dyer të mbyllura gjendet në anën perë­ndimore të ndërtesës ku dikur ka qenë ish-Komiteti Qen­dror i PPSH. Në rast se dikush qëndron në trotuarin e rrugës anësore në skaj të krahut perëndimor të ndërtesës së ish-Komitetit Qendror, me shpinë nga portalet dhe i duhet t’i tregojë dikujt hyrjen krye­sore të ndërtesës, atëhere këtij njeriu i duhet vërtet që të tregojë djathtas, atje ku sot është dera ku hyjnë deputetët (në këtë ndër­tesë sot janë zyrat e Kuvendit) dhe ku presin njerëzit e thjeshtë që duan t’i takojnë ata për ndonjë problem.

Dhe Kadare nuk mjaftohet me kaq, por e çon analogjinë deri në detaje më të imtësishme:

«Pas një copë here ndjeu përsëri ca hapa përbri tij. Ishte prapë njeriu me xhybe.

- Këndej, - tha ai, - hyrja për nëpunësit është këndej.

Ebu Qerimit i erdhi mirë që tjetri e mori për nëpunës. Ai u gjend më në fund përpara hyrjes. Kanatet e portës dukeshin më të rënda se ç’ishin. Ato ishin katër, të gjitha njëlloj, me dorezat e rënda prej bronzi».[4]

 Ky përshkrim përkon me atë të krahut lindor të ndërtesës së ish-Komitetit Qendror të PPSH, përballë së cilës sot gjenden kullat binjake.

Dhe «qershia mbi tortë» është kjo fjali, që Kadare e paraqet si meditim të Ebu Qerimit: «Ndërmend solli shtëpinë e tij të madhe në Rrugën Mbretërore».[5]

Rruga Mbretërore është emri që ka mbajtur para vitit 1944 ajo që sot quhet Rruga e Barrikadave. Pikërisht në skaj të kësaj rruge, atje ku ajo prihet me Rrugën e Dibrës, gjendet shtëpia ku Ismail Kadare banonte në kohën kur shkroi dhe botoi këtë roman. Pas rënies së komunizmit duhej pritur që Kadare më së shumti të krenohej me këto gjëra që i ka shkruar në këtë roman. Duhej pritur që Kadare të bërtiste me të madhe: Merrni një hartë të planimetrisë urbane të Tiranës dhe bëni itinerarin analo­gjik që të çon nga shtëpia e Ebu Qerimit në Tabir Saraj dhe do të shikoni se është rruga për në selinë e Komitetit Qendror, shkoni para selisë së Komitetit Qendror me librin tim në dorë dhe krahasoni këtë ndërtesë me përshkrimin e ndërtesës së Tabirit. Kadare kishte të drejtë që të bërtiste se derisa unë kam thënë qartë se Tabir Saraji është Komiteti Qendror, atëhere dhe të gjitha ato të zeza që kam thënë për Tabir Sarajin i takojnë Komitetit Qendror. Por, Ismail Kadare nuk e ka bërë këtë. Pikë­risht kjo gjë duhet konsideruar kur analizohet ky roman i Ismail Kadaresë.

Enigma tjetër është se si iu dha dy herë leja për botim një romani, ose novele që përmban një përshkrim të tillë, pasi ky përshkrim gjendet edhe në versionin e parë të «Nëpunësi i Palla­­tit të Ëndrrave», që u botua tek përmbledhja «Gjakftoh­tësia» në 1980. Pas «zhurmës», që u bë për devijime ideologjike të Kada­resë në romanin «Dimri i vetmisë së madhe», në vitin 1973 dhe për vjershën «Në mesditë Byroja Politike u mblodh» (1975), për të cilën Kadare bëri dhe një autokritikë në mbledhjen e Sekre­ta­riatit të Komitetit Qendror të PPSH (më gjerësisht: «Poezia e Ismail Kadare, e ashtuquajtur ‘Pashallarët e kuq’...», fq. 392-403), duket krejt e pabe­sueshme që redaksia e shtëpisë botuese dhe drejtori, madje krye­sia e Lidhjes së shkrim­tarëve dhe artis­tëve, që sipas rregullave të kohës u çohej dorëshkrimi për të dhënë viston për botim, ta kalonin lehtë këtë çështje.

Aluzionet qenë aq të dukshme, saqë mund t’i kuptonte dhe një student i gjuhë-letërsisë i ardhur nga provinca që i njihte minima­lisht rrugët e Tiranës. Nuk është e vështirë që të imagji­nohet se si u është mbajtur fryma dhe u janë ngritur flokët për­pjetë burokra­tëve të shtëpisë botuese dhe të Lidhjes së shkrim­tarëve dhe artis­tëve që lexuan dorëshkrimin e romanit. Ta para­qisje Komitetin Qendror të PPSH, tempullin e mistikës së komu­nizmit shqiptar, si një institucion represiv dhe mistik të Imperisë Osmane, ky qe një krim për të cilin të ikte koka. Dhe bashkë me kokat e autorëve iknin dhe kokat e atyre që nuk qenë treguar vigjilentë dhe nuk e kishin vënë re «punën armiqësore» të autorit.

Dhe të mendosh se paralelizmi Tabir Saraj-Komiteti Qend­ror nuk qe e vetmja «herezi» e romanit. Në roman kishte dhe shumë paragrafe me një gjuhë ekuivoke që mund të inter­pretoheshin si kundër regjimit komunist. Një prej tyre është ajo që u përmend në raportin e mbajtur nga kryetari i Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, në Plenumin IV të Lidhjes në mars 1982, kur u kritikua romani:

«- Jo hyrja e ndiki­­meve të jashtme, por, përkundrazi, mbyllja e tyre, jo depërtimi, por izolimi, pra jo rekomandimi, por mos­re­komandimi është një nga kriteret bazë të Tabir Sarajit. Megjith­atë që sot ti pranohesh me punë në këtë pallat».[6]

Kjo fjali mund të quhej si një epigram për politikën izola­cioniste të regjimit komunist shqiptar të kohës, që projektohej në Komitetin Qendror. Kjo sentencë për Tabir Sarajin, duke kon­si­­deruar analogjinë në planimetrinë urbane, shndërrohej prak­­ti­­kisht në një sentencë për Komitetin Qendror të PPSH.

Aq më tepër që pas analogjisë në planimetrinë urbane, një nga personazhet, Kurt Qyprilliu, thotë edhe këto gjëra, që mund t’i atribuohen Komitetit Qendror: «Ai nuk është vetëm një nga insti­tucionet më të vjetra të shtetit; për mendimin tim, ai, pava­rësisht nga emri i bukur që ka, është institucioni më i tmerr­shëm... Për mendimin tim, midis gjithë mekanizmave të shtetit, Pallati i Ënd­rrave është ai që qëndron më jashtë vullneteve njerë­zore se gjithë të tjerët. Më kuptoni ç’dua të them? Ai është më impersonali i të gjithëve, më i verbri, më fatali, pra edhe më shtetërori».[7]

Por, çuditërisht këto fjali eksplozive, të cilat në kontekstin e dhënë nuk do të guxonte t’i toleronte asnjë burokrat sado i trashë i shtëpisë botuese, kaloi në heshtje gjatë dy botimeve dhe u bë çështje vetëm një vit pas botimit të dytë, madje edhe atëhere për t’u hapur e për t’u mbyllur në mënyrë të befasishme, sikur dikush hapte dhe mbyllte një buton. Pse libri me plani­metrinë paralele, që përbënte skandal dhe krim për regjimin dhe paragrafi në fjalë dhe të tjerë kaloi dy herë për botim dhe nuk u ndalua, siç thotë Kadare, pasi libri mbeti në qarkullim? Para­doksi është vetëm se ky roman, që nuk do të tolerohej as në vendin komunist më liberal, u botua në vendin më stalinist të Europës Lindore.

Një kritik letrar francez, Francois Nourissier, në një artikull mbi këtë roman, të botuar në «Figaro-Magazine», në 10.9.1990, shkruan: «Nuk duhet harruar se ky roman i zymtë dhe ngash­njyes u tolerua nga një regjim që do të kishte mundur të ndërkrehej. Ka, në këtë rast, një mister që mbetet i errët për ne».[8]

Për një njeri që ka jetuar në diktaturën komuniste dhe që nuk ka bërë betimin e Sigurimit të Shtetit se do t’i kuptojë gjërat siç ia thotë operativi, këtu nuk ka asnjë mister, së paku jo në këtë pikë. Për ne ka vetëm një shpjegim, që është racional duke u nisur nga mënyra se si bëhen punët në regjimet totalitare: Romani është kaluar për botim me porosi nga lart, pra nga Komiteti Qendror i PPSH, nga vetë Enver Hoxha. Madje edhe vetë romani është shkruar me porosi nga lart. Pse? Sepse romani përmbante një kumt të koduar të cilin regjimi komunist me anë të Kadaresë ua jepte qendrave ndërkombëtare, ose më saktë, potencimin letrar të një kumti politik të dhënë në kanale të tjera.

Për ta kuptuar këtë duhet ditur se përdorimi i artit për të dhënë kumte të koduara të rëndësishme politike dhe diploma­tike, ose për të potencuar kumte të dhëna në terma dhe kanale të tjera, është një gjë e njohur që në Antikitet. Shpesh të pushtet­shmit kanë ushtruar atë që mund të quhet si «diplomaci artis­tike», duke përdorur artin si një mënyrë për të përcjellë kumte të koduara paralajmëruese, deri edhe në politikën e jashtme. Madje vetë Ismail Kadare, në romanin e vet «Koncert në fund të dim­rit», na përshkruan versionin kinez të këtij fenomeni, kur në një shfaqje baleti në teatrin e Pekinit, do të jepej një kumt i koduar politik nga pushteti:

«Ja dhe tani flitej se në mbarim të skenës së parë, diku nga mesi i skenës së tretë, gjithashtu në daljen e lejlekut të verdhë pak përpara pushimit, si edhe në lëvizjet e valltares së dytë gjatë uverturës dhe sidomos në ngjyrën lila të veshjes së saj, kishte diçka tepër, tepër të rëndësishme, që lidhej (ule zërin, ule edhe më, afroma gojën te veshi, ngjite krejt), që lidhej ndoshta me vdekjen e afërme të Maos dhe me çështjen e pasardhësit të tij. Të zinte me të vërtetë tmerri ta dëgjoje. Veç kësaj e gjithë kjo kishte mundësi të shtrihej më larg, në shkallë botërore, në gjëra që lidheshin me terrorin në përgjithësi, me masakra të mund­shme në zona të ndryshme të planetit, dhe kushedi ç’mesazhe të tjera që s’i rrok dot mendja, në të vërtetë kob e jo koncert».[9]

Në Greqinë e Vjetër shpesh nëpërmjet vargjeve të tragjedive dhe komedive të deklamuara në amfiteatër, jepeshin kumte të koduara të pushtetit ose të rrymave të caktuara politike. Në Ang­linë elizabetiane të kohës së Shekspirit kjo qe gjithashtu një gjë rutinë dhe gjatë shekujve është zhvilluar një teori e tërë në lidhje me kumtet e koduara politike që përmbajnë dramat e Shekspirit.

Vitet 1978-1981 kur u shkrua, u botua dhe u ribotua i zgje­ruar «Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave» qenë vitet kur po para­lajmëroheshin ndryshimet politike që do të ndodhnin në botën komuniste rreth një dekadë më pas dhe që çuan në për­mbysjen e komunizmit. Zgjedhja Papë e kardinalit polonez Woytilla qe veç të tjerash një diversion politik i Perëndimit në drejtim të Lindjes komuniste, me synim përmbysjen e komu­nizmit në pushtet në Lindje, duke përfshirë dhe Bashkimin Sovjetik. Në Poloni po jepeshin shenjat e revoltës punëtore që do të kulmohej në vitet 1980-1981. Jugosllavia, pas vdekjes imediate të Tito-s pritej që të hynte në kursin e shpërbërjes, gjë të cilën Perëndimi do ta eksperimentonte në Kosovë, me revol­tën e vitit 1981. Në këtë situatë, Perëndimi po joshej që ta shihte Shqipërinë si hallkën e dobët të zinxhirit të komunizmit ndër­kombë­tar, që mund të këputej e para dhe që mund të luante një rol aktiv në shpërbër­jen e Jugosllavisë, duke influencuar tek popullsia e madhe shqiptare atje. Aq më tepër që tashmë Shqi­përia komuniste qe braktisur nga Kina, ku pas vdekjes së Mao Ce Dun, erdhi në pushtet reformatori Ten Hsiao Pin, e për­shpejtoi kursin e hapjes nga Perëndimi dhe të reformave prakti­kisht kapitaliste në eko­nomi, rrugë në të cilën Enver Hoxha nuk e ndoqi. Moska, qendra e komunizmit shqiptar, sigurisht që i ndiqte me kujdes këto zhvillime dhe e shihte lojën që Perëndimi kërkonte të bënte në Shqipëri, të cilën ajo e gjente të rrezikshme për dy arsye. E para, pasi Shqipëria mund të bëhej shembull për vendet satelite të Moskës dhe e dyta, se shpërbërja e Jugoslla­visë, e inicuar në Kosovë, do të hapte një proces që do të finalizohej me shpër­bërjen e vetë Bashkimit Sovjetik.

Kadare letrarizoi «bashëndrrën»

gjeopolitike të Enver Hoxhës

Në këtë situatë, regjimit komunist shqiptar i vinin dhe fte­sat joshëse nga Perëndimi për të hyrë në një kurs reformash të ngjashëm me atë kinez, madje më të avancuar, si dhe për t’u angazhuar për ngritjen në revolta të popullsisë shqiptare në Jugosllavi. Por, Tiranës i vinin edhe paralajmërimet e Moskës, qendrës së komunizmit, të mos e bënte një gjë të tillë. Derisa ftesat e Perëndimit kishin të bashkëngjitur «karrotën» e ndih­mave ekonomike, paralajmërimet e Moskës kishin të bashkë­ngjitur «shkopin» e rrezikut që i vinte lidershipit komunist shqi­p­tar nga ndryshimet e mundshme politike. Në këtë situatë, re­gjimi komunist shqiptar jepte kumte të dyfishta. Perëndimit i thoshte se në çfarëdo skenari që të zbatohej, qoftë edhe në rast ndryshimesh politike, interlokutori do të qe lidershipi komunist, e thënë simbolikisht, Komiteti Qendror, i cili kontrollonte ven­din dhe që për këtë qe i gatshëm të ndryshonte si kameleoni për hir të pragmatizmit politik. Partia këtu nuk pranohej që të cënohej rëndë, e shumta mund të pranohej që asaj t’i bëhej një make-up, duke iu ndryshuar emri, siç edhe ndodhi në të vërtetë dhjetë vjet pas botimit të këtij romani të Kadaresë, kur PPSH ideoi dhe instaloi pluralizmin e rremë politik katovician, duke ndërruar dhe emrin, në pajtim me të, në PS.

Perëndimit gjithashtu i thoshte se çështja e popullsisë shqip­tare në Jugosllavi duhej parë me kujdes pasi qe mjaft delikate dhe eksplozive. Lindjes (Moskës), por edhe Serbisë i thoshte se nuk do të ndërmerrte asnjë kurs reformash pa miratimin e Moskës dhe se nuk do të nxiste popullsinë shqiptare në Kosovë për revolta dhe nuk do ta bënte atë çështje në forumet ndër­kom­bëtare. Në mënyrë që Shqipëria, e mbetur pa ndihmën ekono­mike kineze, të mos kolapsonte ekonomikisht, duke rënë kështu nën kontrollin e Perëndimit, Jugosllavia, nën influencën e serbëve, por edhe Greqia, e cila kishte interes që Shqipëria të mos lidhej me Perëndimin që në atë kohë, pasi kështu ekonomia shqiptare do të zhvillohej dhe Greqia nuk do të mund ta vasa­lizonte ekonomikisht, i ofruan regjimit komunist shqiptar marrë­dhënieekonomike që i mundësuan ekonomisë shqiptare që të shtynte kolapsin e plotë.

Për t’i potencuar këto kumte politike në rrafsh artistik, regjimi komunist porositi dhe botoi romanin «Nëpunësi i Palla­tit të Ëndrrave» të Ismail Kadaresë. Ismail Kadare gjithashtu pati marrë nga regjimi komunist licencën, që t’ua kumtonte edhe verbalisht këto kumte perëndimorëve, të cilët kërkonin që me anë të tij t’i përcillnin kumte regjimit komunist. Kështu, Ismail Kadare qe për Enver Hoxhën, ashtu siç qe Ilia Ehrenburg për Stalinin, një lloj ambasadori personal, kumtet e të cilit, të përpunuara nga regjimi, duhet të dukeshin sikur bartnin edhe opinionin e inteli­gjencës së vendit.

Në romanin e Ismail Kadaresë, Pallati i Ëndrrave (Tabir Saraj) ka nën kontroll gjithë shpirtrat e njerëzve të perandorisë, nëpërmjet mbledhjes së përshkrimit të ëndrrave të tyre, të per­ceptuara si kumte paralajmëruese ezoterike dhe madje ka nën kontroll politikën shtetërore, nëpërmjet asaj që quhet bash­ëndrra dhe që i çohet çdo javë Sulltanit, i cili sipas saj bën politikën e brendshme dhe të jashtme.

Në romanin e Ismail Kadaresë, zyrtari i lartë shtetëror, veziri, daja i Ebu Qerimit, thotë:

«- S’thuhet më kot kohët e fundit se, kush ka në dorë Pallatin e Ëndrrave, ka çelësat e drejtimit të shtetit».[10]

Në po të njëtën mënyrë, Komiteti Qendror mbante çelësin për kontrollin e shoqërisë dhe të shtetit në Shqipëri, pasi në dosjet e ndryra në arkivat e tij qenë të ndryra, nëpërmjet të dhënave të detajuara shpirtrat e të gjithë njerëzve të këtij vendi. Tekefundit, edhe Sigurimi i Shtetit qe një instrument i Komitetit Qendror, me platformën e të cilit funksiononte.

Dhe ja më tutje një nga kumtet për të cilat regjimi komunist e ka toleruar, madje e ka kërkuar analogjinë midis Komitetit Qendror dhe Tabir Sarajit. Ky është kumti që përmban koncep­tin e bashkëfajësisë së gjithë popullit për krimet e regjimit komunist, regjim ky që mund të identifikohet me Komitetin Qendror, titullin e Sekretarit të Parë të të cilit mbante diktatori. Despotizmave të përgjakshme, gjatë gjithë historisë, u ka pël­qyer që ta paraqesin veprimin e tyre sikur në të ka marrë pjesë i gjithë populli, për ta transferuar kështu përgjegjësinë në instan­cën më të lartë të kolektivitetit në shoqëri, e cila është njëherit edhe viktimë e despotizmit. Në romanin e Kadaresë bëhet ky dia­log midis dy personazheve për Pallatin e Ëndrrave:

«- Kurse unë them se ai është institucioni i vetëm në shtetin tonë, nëpërmjet të të cilit pjesa e errët e ndërgjegjes së gjithë shtetasve krijon një kontakt të drejtpërdrejtë me shtetin, - tha Kurti. Ai i vështroi të gjithë me radhë, si për të kuptuar se sa kishin arritur tek ata fjalët e tij. - Turmat e pafundme vërtet nuk qeverisin, - vazhdoi ai, - por kanë një mekanizëm, me anë të të cilit ndikojnë në të gjitha punët, aventurat dhe krimet e shtetit, dhe ky është Tabir Saraji.

 

- Do të thuash se të gjithë së bashku kanë një përgjegjësi për gjithçka që ndodh, një ndjenjë faji? - tha kushëriri.

 

- Po, - u përgjigj Kurti. - Në njëfarë mënyre po, - shtoi ai me vendosmëri».[11]

 

A nuk është këtu një shenjë e largët e sloganit «Bashkë­faj­torë dhe bashkëvuajtës» që paraqiti Sali Berisha, si kryetar i opozitës «antikomuniste» në 1992?

 

Personazhi kryesor i romanit, Ebu Qerimi, që shkon në Pallatin e Ëndrrave me një rekomandim për të filluar punë atje, është në fakt vetë Ismail Kadare (analogjia në planimetrinë urbane në itinerarin shtëpi e Ebu Qerimit - Tabir Saraj dhe shtëpi e Kadaresë - Komiteti Qendror e provon qartë këtë), i cili para­qitet në Komitetin Qendror (në zyrat e regjimit komunist), sipas precedentit Ehren­burg, me një rekomandim (kumt politik) të dhënë nga perëndimorët për regjimin komunist, në një kohë që vetë Kadare shërbente si përcjellës-potencues kumtesh poli­tike në vijën Tiranë-Perëndim. Në Tabir Saraj Ebu Qerimit ia hedhin në zjarr fletën ku qe shkruar rekomandimi dhe i thonë:

 

«- Në Tabir Saraj nuk pranohen rekomandime, sepse një gjë e tillë, domethënë rekomandimi, është në kundër­shtim me thel­bin e Tabir Sarajit... Jo hyrja e ndikimeve të jashtme, por, për­kun­d­razi, mbyllja e tyre, jo depërtimi, por izolimi, pra jo reko­man­­dimi, por mosrekomandimi është një nga kriteret bazë të Tabir Sarajit. Për këtë, veç punës së madhe për përpunimin e mate­ria­lit, një rëndësi të madhe ka mbyllja e plotë e Tabir Sarajit ndaj çdo ndikimi të jashtëm. Sepse pikërisht jashtë Tabir Sarajit ka forca të ndryshme, që për një arsye ose një tjetër janë të intere­suara të futin ndikimin e tyre këtu, në mënyrë që qëllimet, idetë apo mendimet e tyre të paraqiten pastaj gjoja si sinjale të shenjta të hedhura nga allahu mbi trutë e fjetura njerë­zorë. Ndaj në Tabir Saraj nuk pranohen rekomandimet».[12]

Kjo qe politika e Komitetit Qendror të PPSH, duke e marrë këtë fjalë si simbol për lidershipin e regjimit komunist, politikë të cilën ai e pati gjetur konvenuese për të ruajtur sundimin e vet në vend, në situatat e dhëna ndërkombëtare. Por, kjo nuk do të thotë se mungonte fleksibiliteti. Me ndryshimin e situatës ndër­kombë­tare, influencat e huaja (lindore, por edhe perëndi­more) pranohe­shin, kur ato rezultonin të qenë të nevojshme në lloga­rinë e lider­shipit komunist për të ruajtur sundimin e vet në vend dhe me kusht që licenca për ndryshimet dhe sundimin pas tyre t’i mbetej «Komitetit Qendror». Pra, ideologjia nuk qe pengesë, duke qenë se qe vetëm një maskë që mund të ndërrohej sipas tea­trit që luhej. Maska tragjike mund të zëvendësohej pa pro­blem me një maskë komike, me kusht që të huajt ta pranonin për serioze.

Këtë koncept mund ta gjesh në fjalët që thotë zyrtari i push­tetshëm, veziri: «Disa mendojnë se bota e anktheve, e ënd­rrave, me një fjalë bota juaj është ajo që drejton këtë botën tjetër këndej, vazhdoi veziri. Kurse unë mendoj se gjithçka e drejton kjo bota këndej. Edhe ëndrrat, edhe ankthet e deliret, në fund të fundit, është ajo që i zgjedh, për t’i ngjitur në sipërfaqe, si ajo kova që nxjerr ujë nga pusi i thellë. Më kuptove ç’desha të them? Është ajo që zgjedh në atë humnerë atë që i intereson».[13]

Pra, ashtu si misiticizmi në Tabir Saraj nuk është një impe­rative kategorik dhe ky përdoret në lojën e pushtetit, duke furnizuar ekspedientë për aktorët e kësaj loje, në formën e ënd­rrave paralajmëruese të sajuara që legjitimojnë kryerjen e vep­rimeve politike të caktuara, ashtu edhe ideologjia rigoroze komu­niste nuk është pengesë në lojën e «Komitetit Qendror» për pushtet dhe madje ironikisht mund të furnizojë edhe ekspe­dientë politikë të përshtatshëm për situatën e re. Ashtu si në Tabir Saraj, me gjithë mistikën e vet rigoroze në dukje, gjith­herë bëhej e mundur që të sajohej bashëndrra, e cila do të bënte të mundur të zbatohej politika që u konvenonte pushtetmbaj­tësve, ashtu edhe ideologjia komuniste e regjimit enverian mund të prodhonte edhe «bashëndrrën» e llojit të sloganit të Ramiz Alisë në 1990: «Proceset demokratike në vend i udhëheq PPSH». Lidershipi i PPSH qe gati të bënte çdo gjë, mjaft që pushteti t’i mbetej atij dhe pinjojve të tij.

Prandaj, ashtu si Ebu Qerimi u pranua në Tabir Saraj, për­kundër parimit të mospranimit të rekomandimeve, pra pavarë­sisht se rekomandimi iu refuzua, edhe Ismail Kadare u pranua si interlokutor politik shtesë me Perëndimin nga Komiteti Qend­ror, pavarësisht se në parim kjo gjë u kundërshtua.

Në romanin e Kadaresë një bashëndërr shkakton një tërmet politik në Imperinë Osmane, duke rrezikuar pozitën politike të familjes shumë të pushtetshme të Qyprillinjve. Analogjia midis asaj që ndodh në roman dhe situatës politike ndërkombëtare të viteve kur u shkrua dhe u botua romani i Kadaresë është befa­suese. Në romanin e Kadaresë djali i konsullit të Austrisë në Stamboll e nxit Kurt Qyprilliun që të ftojë rapsodë nga Shqi­përia në Stamboll. Por, kjo shkakton xhelozinë e Sulltanit dhe alarmin e Rusisë që mbron serbët dhe që e pa veprimin e Qypri­llinjve si një konspiracion të këtyre me Austrinë për t’i përdorur shqiptarët kundër sllavëve në Ballkan. Prandaj, përdoret meka­nizmi i bashëndrrës, duke u sajuar një e tillë si pretekst për t’i goditur Qyprillinjtë dhe për t’i bërë që të heqin dorë nga loja e tyre në Shqipëri. Në shtëpinë e vezirit vijnë rapsodët nga Shqi­përia të ftuar nga Kurt Qyprilliu, si dhe i biri i konsullit austriak. Atëhere vjen policia e Sulltanit që masakron rapsodët dhe arres­ton Kurt Qyprilliun, të cilin e ekzekutojnë. Në roman, një perso­nazh thotë: «Hë, veç kësaj, nga kjo ngjarje pritet një acarim i marrëdhënieve me Austrinë, kurse përkundrazi, një afrim me Rusinë».[14]

Dhe më tutje, po ky njeri thotë:

«- Ç’punë ka Rusia? Hm, edhe unë e bëra këtë pyetje, por qenkan më të thella punët, pëllumbth. S’janë vetëm punë vjer­shash e ahengjesh, siç mund të duken në vështrimin e parë. Zaten, po të ishin ashtu, as që do të denjonte të merrej sovrani i madh me to. Pra, punët qenkan të thella shumë. Kanë lidhje me vendosje e zhvendosje popujsh në Ballkan, me raportin midis popullsisë sllave e josllave, siç janë shqiptarët, me një fjalë, kanë lidhje të drejtpërdrejtë me hartën e Ballkanit. Sepse eposi, siç ta thashë, këndohet në dy gjuhë: shqip dhe sllavisht, kështu që ka lidhje të drejtpërdrejtë me çështje kufijsh etnikë brenda­përbrenda perandorisë. Kështu thashë edhe unë në fillim: ç’hyn këtu Austria, e aq më tepër Rusia, por ja që hykëshin edhe njëra, edhe tjetra. Austria mbron popujt josllavë. Rusia, përkundrazi, baba Cari, siç e quajnë sllavët mbretin rus, ndërhyn vazhdimisht te sulltani ynë për gjendjen e sllavëve. Ka njerëzit e vet kudo, që e informojnë. Kurse ai epos paska lidhje pikërisht me marrë­dhëniet e popujve të Ballkanit».[15]

 

Analogjia është e qartë me kohën kur u shkrua dhe u botua ky roman i Kadaresë. «Austria» janë SHBA-të, që i nxitin shqip­­tarët në Kosovë për t’u ngritur kundër Serbisë, si dhe nxitin Shqipërinë që t’i mbështesë. Rusia është po Rusia. «Qypri­lli­njtë» janë Shqipëria (shteti shqiptar). Rapsodët janë shqiptarët e Kosovës dhe të ish-Jugosllavisë në përgjithësi. Në romanin e Kadaresë Qyprillinjtë e ndajnë dilemën duke pranuar që rapso­dët të masakrohen dhe duke pranuar politikën e afrimit me Ru­si­në. Pra, regjimi shqiptar i jep Rusisë dhe Serbisë kumtin se nuk do ta mbështesë Kosovën dhe shqiptarët e tjerë në Jugo­sllavi në luftën e tyre, edhe pse për këtë gjë e nxitin SHBA-të. Kur në Kosovë ndodhën demonstratat e pranverës së vitit 1981, shteti shqiptar nuk reagoi zyrtarisht, por vetëm me disa artikuj gazete, që edhe ata filluan të botohen një javë pas fillimit të demonstratave dhe të dhunës serbe kundër shqiptarëve.

 

PPSH vazhdoi që të bëjë një politikë praktikisht proruse dhe proserbe, domethënë antiamerikane në dëm të çështjes shqip­tare, edhe pasi u shndërrua në PS, deri në 1995, kur ndryshoi kur­­sin pasi e pa se SHBA-të qenë faktori decide ndërkombëtar për zhvillimet në Ballkan, por dhe atëhere u pajtuan me SHBA-të nga e keqja, duke bërë më tepër një politikë pro greko-ame­ri­kane sesa proamerikane dhe duke pritur momentin kur SHBA-të do të dëbohen nga Ballkani për të bërë vetëm politikë pro­greke.

Pas rënies së komunizmit Ismail Kadare vazhdoi të shërbejë si përcjellës i kumteve, këtë herë i kumteve franceze për shqiptarët në dy anët e kufirit. Dhe përgjithësisht kumtet fran­ceze për shqiptarët janë kumte serbe të koduara.

Ismail Kadare nuk ka pasur asnjë arsye që të krenohet me këtë roman të vetin, pasi ai është libri më komprometues për të. Në një intervistë që Kadare i ka dhënë Denis Fernandez Reca­tala, ndër të tjera thotë, duke cituar një studiues francez: «A nuk shprehej pikërisht Lautremont-i që ‘Gjithë ujët e detit nuk do të mjaftonte për të fshirë një njollë gjaku intelektual’».[16]

Kjo është e vërtetë sepse në krimet intelektuale nuk derdhet gjak autentik, por gjak virtual, «gjak» idesh, mendimi. Por, kur Kadare ua thotë këto gjëra perëndimorëve ai nuk kërkon ndjesë për «gjakun» intelektual që ka derdhur me librat e veta. Dhe romani i Ismail Kadaresë «Pallati i ëndrrave» është pikërisht një krim intelektual, që nuk mund të shlyhet. Ashtu si në krimin e Atridëve, krimi fillestar bart një mallkim që gjeneron krime të reja.